Do sada su organizovali osam međunarodnih festivala, godišnje prosječno realizuju 20 do 40 programskih sadržaja iz oblasti pozorišne, književne, likovne, filmske, performativne i dr. djelatnosti. Različite prostore i ambijente u gradu su „oživjeli“ izvođenjem predstava, stvorili jezgro stalne pozorišne publike.Kroz sve to, nezaposlenim umjetnicima, umjetnicima bez angažmana, pružili su priliku da nesmetano rade, da zarade honorar. Sam grad je, njihovim neumornim radom, predstavljan na velikom broju gostovanja i festivala u regionu, a četiri nagrade na međunarodnim festivalima u 2022 koje su donijeli u Kolašin, dovoljo govore o ozbiljnosti ove grupe ljudi
Šta je nezavisna pozorišna scena? Ukoliko ovo pitanje recimo postavite google pretraživaču na engleskom jeziku, ponudiće vam jedan vrlo zanimljiv generički odgovor: „Nezavisno pozorište je okosnica glumačke industrije. Brojna većina velikih pozorišnih glumaca je počela u njima kako bi usavršavali svoj zanat. To je odlično mjesto za donošenje smjelih odluka na sceni…”. Nastavite skrolanje i dobićete odmah još nekoliko odgovora na najčešća pitanja koja korisnici googla postavljaju vezano za ovu temu. Tako ćete, od sveprisutne Vikipedije, saznati da je ono suštinski usmjereno na “izvođenja koja imaju više književnu i umjetničku nego komercijalnu vrijednost”. Takođe, na prvi klik saznajete i da je „Nezavisni pozorišni pokret u Evropi imao primarni formativni uticaj na modernu dramsku književnost i pozorišni modernizam – mala nezavisna pozorišta su posvećena oslobađanju pozorišta i drame od ograničenja preovlađujućih konvencija, komercijalnih stremljenja ili cenzure“.
Ovim navodima se nema šta prigovoriti, tačni su. Može se samo malo više kopati po stručnoj literaturi, kako bi se našle možda preciznije definicije i slikovitiji prikazi. Njihova zajednička karakteristika je da postoje paralelno sa institucionalnom pozorišnom produkcijom, kao plod organizovanja ili samoorganizovanja umjetnika sa ciljem ostvarivanja sopstvenih umjetničkih ideja i praksi, koje ne uspijevaju (ili ne žele) da sprovedu u okviru institucionalnog sistema kulture. Inicijalno oslanjanje na sopstvene snage i mogućnosti je primarno. Postojanje glomaznog teatarskog aparata u pozadini, karaktertističnog za insituticionalna pozorišta – stalnih finansija, plata, ansambla, prostora, pozornice, pozorišne tehnike – nije nikakva neophodnost. Predstava će, uz gledaoce, svaki prostor načiniti pozorištem. Finansijska nezavisnost je s jedne produkciono limitirajuća, ali sa druge omogućava slobodu u radu.
Sa ovim se slaže i naš sagovornik. Zoran Rakočević, odveć prepoznatljivo „freelance“ rediteljsko ime u Crnoj Gori, osnivač NVO Korifej i izvršni direktor istoimenog međunarodnog festivala alternativnog treatra u Kolašinu. On smatra da je nezavisna produkcija iznimno važna jer može više da se bavi istraživačkim radom, eksperimentom i improvizacijom. „Ona ne duguje ništa nikome i uvijek može da nastavi u lošijim uslovima iz kojih je i nastala. Nezavisna produkcija je važna za jedno društvo i to nikako da se ovdje shvati. Kao što je muzika važna za jedno društvo. Zamislite da nam popularnu muziku kreiraju samo, recimo, pop-odjeljenje Muzičkog centra ili neka muzička redakcija RTCG-a, a da se ne pojavljuju nezavisni bendovi sa svojim autentičnim doprinosima, pogledima, filozofijama, pravcima… Ili da izvještaje o radu neke državne institucije daje samo Državna revizorska institucija, a ne recimo MANS. Zamislite da nema nevladinog sektora u javnom diskursu…“. Rakočević, iako već duže od decenije afirimiše, najprije amatersku, a potom nezavisnu, pozorišnu produkciju, na pitanje koliko je nezavisna scena u Crnoj Gori doprinijela unapređenju kulturnih i umjetničkih sloboda, afirmaciji slobodnog izraza, društvenog angažmana, odgovara sledeće: „Nikoliko. I dan danas umjEtničke slobode zavise od pojedinaca iz političkog establišmenta ili upravnika institucija koji su im bliski. Imali smo prošle godine jednu zabranjenu predstavu u Crnoj Gori, istaknutog reditelja Zlatka Pakovića. Nju je na kraju prigrlio Korifej teatar jer niko drugi nije htio. Kratkoročno smo povjerovali da je moguće izboriti se za slobodu umjetničkog izraza, ali to nije tako. Mogu da zamislim da neko sjutra, u 2023. ponovo istu stvar uradi i ništa se neće pomjeriti. Samo rijetki će da se bore. U zabludi smo da umjetnicima u Crnoj Gori treba umjetnička sloboda, ispada da im je ipak dovoljna nježna ruka vlasti, redovna plata i aplauz elite. U Pakovićevom slučaju, ili bolje rečeno u slučaju podgoričkog gradonačelnika Ivana Vukovića, tek nekoliko kolega je stalo uz nas. Da se slična cenzura dešavala u nekoj drugoj zemlji, Srbiji, Hrvatskoj ili BIH, recimo, e tad bi se založili i burno bi reagovali, facebook bi se užario. Jer tamo nemaju platu i blagonaklonost režima.“
To ipak ne znači da je njihov rad besmilsen. Naprotiv! Doprinos lokalnoj zajednici, održanju pozorišnog života i kullturnih dešavanja je značajan. Činjenice im daju za pravo. Do sada su organizovali osam međunarodnih festivala, godišnje prosječno realizuju 20 do 40 programskih sadržaja iz oblasti pozorišne, književne, likovne, filmske, performativne i dr. djelatnosti. Različite prostore i ambijente u gradu su „oživjeli“ izvođenjem predstava, stvorili jezgro stalne pozorišne publike.Kroz sve to, nezaposlenim umjetnicima, umjetnicima bez angažmana, pružili su priliku da nesmetano rade, da zarade honorar. Sam grad je, njihovim neumornim radom, predstavljan na velikom broju gostovanja i festivala u regionu, a četiri nagrade na međunarodnim festivalima u 2022 koje su donijeli u Kolašin, dovoljo govore o ozbiljnosti ove grupe ljudi.
Njihova ideja – da zažive kao „gradsko pozorište“ u maloj sredini – još uvijek se gradi i razvija. Poslije dugotrajne borbe, sugrađani ih konačno na taj način počinju doživljavati, s obzirom da formiraju i domaći repertoar. Sa ovom aktivnošću imaju još uvijek blago nerazumijevanje, jer i dalje ne uspijevaju da se izbore za posebnu budžetsku stavku za profesionalnu pozorišnu produkciju. Ipak, u poslednje vrijeme imaju podršku i dogovor da jednom godišnje Opština preko svog Sekretarijata za društvene djelatnosti pod čijom ingerencijom je i kultura, aplicira kod Ministartsva kulture i na konkurs za Kulturno umjetničko stvaralaštvo (koje ima oblast Pozorišna djelatnost). Ovo je značajno zbog toga što Korifej kao NVO nema pravo učešća na godišnjem konkursu. Posljednjih godina u najvećem dijelu dobijali su sredstva preko tog konkursa, dok je opština Kolašin finansirala dodatni, manji dio. „I to nije mala stvar”, napomenuo je Rakočević u intervjuu datom portalu Kombinat prošle godine, “jer kada smo osnovali pozorište, deset godina prije festivala, dakle 2004.godine, mijenjali su brave na zgradama da ne bismo mogli ni fizički da im pristupimo“.
Ono gdje dodatno vidi značajan doprinos Korifej teatra jeste rad sa mladima, gdje im je pružen primjer kako se za relativno kratko vrijeme u svojoj sredini može dosta toga postići. „Mislim da je Korifej teatar neke mlade ljude otvorio da nastave dalje, da se oni lično otvore i da shvate da nema granica. Neki ljudi su svoje prve profesionalne korake napravili upravo u našoj produkciji. Nekoliko bliskih kolega, iako su čak zaposleni u ansamblima pozorišnih kuća, nakon Korifej teatra, nastavili su da se bave nezavisnom scenom, stvarajući manje, ali značajne projekte. Imali smo nekoliko predstava koje su se igrale u klubovima, kafićima, stanovima, krovovima zgrada, ambijentalnim prostorima, i skoro uvijek je neko od tih ljudi bio uključen u ta zbivanja.“
Korifej teatar je NVO koja je osnovana u Kolašinu od strane nekolicine dramskih umjetnika, sa ciljem uspostavljanja kontinuirane profesionalne pozorišna produkcije i realizacije međunarodnog teatarskog festivala. Većina njih je prethodno bila okupljena u amaterskoj pozorišnoj trupi KLAP iz Kolašina, koja je svojevremeno, kao grupa mladih bez formalnog dramskog obrazovanja, bila veoma aktivna i uspješna na domaćij i regionalnoj amaterskoj dramskoj sceni. U veoma sličnoj formaciji funkcionisali su na amaterskom nivou nekih deceniju i po, i za to vrijeme se pojavila na velikom broju festivala u Crnoj Gori, BIH, Srbiji, Hrvatskoj, Rumuniji i Makedoniji, i osvojila preko 50 nagrada.
U međuvremenu su se odlučili da završe studije dramskih umjetnosti, pa su na FDU Cetinje u jednoj nastavnoj godini činili nekih 25% studenata. Vjeruju da su autentični brend Kolašina. Na sjeveru su za sad jedina organizacija tog tipa, a tek ih je nekolicina u cijeloj državi. Njihove predstave, publika je imala prilke da vidi na festivalima u BIH, Srbiji, Hrvatskoj, Makedoniji, Albaniji, Kosovu, Češkoj, Slovačkoj, Poljskoj i Njemačkoj, sa sve predznakom pozorišta iz Kolašina. Do sada su producirali značajan broj: „Krivica” po tekstu Nebojše Romčevića, (kolektivna režija); „Žena koja je skuvala svog muža”, o tretiranju žene kao potrošnog materijala i njenoj tradicionalno shvaćenoj ulozi servilne domaćice, po tekstu Debi Izit (kolektivna režija),; „Pisma” Žila Kostaža, (kolektivna režija); „Enciklopedija mrtvih” po djelu Danila Kiša, u koprodukciji sa FDU Cetinje (režija Ferid Karajica); „Nastasja Filipovna” po motivima djela F.M.Dostojevskog u koprodukciji sa FDU Cetinje (dramaturgija Anđelija Rondović, režija Ferid Karajica); „Luckasti klovnovi” Toda Nikoletića (kolektivna režija); „Mali Tesla – kako izumiti sebe sebe“, u koprodukciji sa Dramskim studom Prazan prostor iz Podgorice i KIC „Zeta“ Golubovci (dramaturgija Ilija Gajević, režija Petar Pejaković); “Ifigenija” po Euripidu, u korpodukciji sa CZK Kolašin i CZK Bijelo Polje (režija i adaptacija Zoran Rakočević); „Pjer Paolo Pazolini režira Strašni sud“, tekst i režija Zlatko Paković; “Suton u javorovom vrtu“ po tekstu crnogorskog autora Vaska Raičevića (režija Zoran Rakočević). Većina predstava je imala značajan broj igranja, pri čemu je „Ifigenija“ (2021. godine) do sada najuspješnija. Rame uz rame sa najvećim produkcijama iz regiona, nastupala je na značajnom broju festivala.
Međunarodni (u početku regionalni) festival alternativnog teatra „Korifej“ svoj život je započeo 2014. i do sada je organizovan osam puta. Prva dva izdanja su dovodila isključivo amaterske predstave iz regiona, kasnije i iz Evrope, da bi postepeno festival prerastao u smotru značajnih profesionalnih ostvarenja, dajući prednost nezavisnoj sceni, studentskim predstavama i tek pojedinim etabliranim institucionalnim produkcijama. Značajno je napomenuti da je budžet festivala izuzetno mali, iako su se izborili da ga sufinansiraju Ministarstvo kulture i Opština Kolašin. U budžetu za 2023. Opština je planirala 17.500 eura za festival. Tu su uračunata i sredstva koja će Ministartsvo kulture i medija opredijeliti preko konkursa Razvoj kulture na sjeveru. Očekivano je da Ministarstvo opredijeli 7 do 10 hiljada, a opština ostatak. Iz Korifeja ističu i značajnu podršku lokalne Turističke organizacije, s obziorm da su do sada na festivalu nastupale pozorišne trupe iz raznih zemalja: BIH, Srbije, Makedonije, Hrvatske, Kosova, Slovenije, Slovačke, Češke, Rumunije, Poljske, Mađarske, Ukrajine, Francuske, Švedske, Španije, Bugarske, Rusije, Letonije i Litvanije.
Međutim, iako su u poslednje vrijeme uspjeli da obezbijede finansijsku podršku iz javnih sredstva, tj. od strane države i lokalne uprave, sa ponosom ističu da to nije nije nimalo uticalo na njihovu misiju i opredjeljenje da kroz svoj rad budu društveno angažovani i afrimišu slobodni umjetnički izraz. Uspješna gostovanja pojedinih predstava na Korifeju, koje su u regionu prepoznate kao nezaobilazno pozorišno štivo, taj njihov ponos i uvjerenje u beskompromisnost čine opravdanim. Tako je kolašinska publika imala prilke da gleda “Jami distrikt”, predstavu Bitef teatra i CZK Tivat, u režiji Kokana Mladenovića, sa još nekoliko manjih koproducenata iz Srbije i Mađarske. Ta predstavaa provocira sve političke konformizme u regionu. Potom su publici predstavili “Merlinkinu ispovest”, Puls teatra iz Lazarevca, u režiji Stevana Bodrože, koja govori o prvoj poznatoj transrodnoj osobi u regionu i koja provocira fašističke, šovinističke i neoklerikalne strukture. „Beton mahala” je predstava koju su sa novopazarskim omladincima postavili Rifat Rifatović i Bane Trifunović, u kojoj se govori o međuvjerskoj i međunacionalnoj mržnji koja postoji u tom gradu, ali i svim sredinama u regionu, a koja zapravo i odgovara strukturama vlasti. Nakon svog prvog izvođenja predstava je zabranjena u Pazaru, ali je zbog toga odjeknula regionom. Pomenuto čini Korifej ozbiljnim teatarskim festivalom na internacionalnoj mapi. Kada se pogleda u unazad, rast ovog festivala je evidentan.
Iako je festival revijalnog tipa, tj. nije takmičarski i samim tim je kriterijum za selekciju široko postavljen, ni prošlogodišnje, osmo izdanje festivala, nije izbjeglo da se odredi prema aktuelnim događajima. Geslo festivala je bilo „U kraju“, sa jasnom asocijacijom na Ukrajinu i podršku toj zemlji koja je vojno napadnuta od strane Rusije. Kako je naveo umjetnički direktor festivala, Zoran Rakočević, „ma šta mislili o raznim imperijalizmima, dužnost nam je da stanemo uz zemlju koja gori, čije škole, bolnice, parkovi, stambeni blokovi, cijeli gradovi nestaju”.
Prošlogodišnje izdanje festivala, kako procjenjuju organizatori, bilo je najozbiljnije, najorganizovanije i sa najgušćim repertoarom do sada. Posvećenost nezavisnoj produkciji je konstanta koja se ne mijenja, pa je bila zastupljena kompletna nezavisna pozorišna produkcija iz države, kojoj generalno nedostaje prostora, razumijevanja i sredstava. Osim Korifej teatra, nastupali su Teatar mladih i Dramski studio Prazan prostor, kao i dvije predstave, „Atomsko cvijeće“ i „Golf 4“ koje su, po rijelima organizatora “rađene gerilski, bez bilo kakvog produkcijskog predznaka”, a koje su stvarale mlade glumice Jelena Đukić, Maja Stojanović, Anđelija Rondović, Marija Đurić i Maša Labudović.
Ono što je takođe posebno bilo karakteristično za prošlogodišnje izdanje festivala jeste afirmacija nespecifičnih ambijenata za izvođenje predstave – a opet specifičnih za nezavisnu produkciju. Predstave su, pored Centra za kulturu, izvođene na Trgu boraca, platou Spomen doma, u ulici Buda Tomovića, zgradi stare osnovne škole… Svakako je bilo najupečatljivije otvaranje festivala, sa diplomskom predstavom studenata FDU Cetinje, „Hasanaginica“, ređenoj po tekstu Ljubomira Simovića. Ono je upriličeno u Nacionalnom parku Biogradska gora. Po Rakočevićevim riječima, izmještanje teatra u našu jedinu prašumu nije bilo nimalo slučajno i nimalo nenamjerno.
Da će i deveti festival Korifej biti zanimljiv, možemo već očekivati na osnovu njegove teme i parole – “Bez cenzure”. Kako navodi umjetnički direktor, kroz tu prizmu će biti sagledani razni teatarski i prateći projekti koji generalno, mogu pripadati različitim pozorišnim žanrovima i mogu biti raznorodni. Uglavnom, kao i do sada, prevlađivaće program koji je na neki način stvar gerile u svojoj sredini.
„PJER PAOLO PAZOLINI REŽIRA STRAŠNI SUD“ ili „Ovo nije ono što smo se dogovorili“
Možda jedan od najzanimljivijih „kulturnih događaja“ prethodne 2022. bila je predstava „Pjer Paolo Pazolini režira strašni sud“, u režiji Zlatka Pakovića, koja zapravo nije ni izvedena. O ovom kulturnom događaju crnogorska javnost je informasanija, nego o bilo kojem drugom koji je te godine realizovan na pozornicama institucionalnih teatara, što samo za sebe govori dovoljno govori.
Sekreterijat za kulturu i sport Glavnog grada dogovorio je sa Pakovićem realizaciju pozorišne predstave „koja će se odnositi na teme mizoginije, lijeve intelektualne misli Evrope, šovinizma”. Sekretarijat se tu našao kao producent, a reditelj Zlatko Pakovića i crnogorska glumačka ekipa istu i priremili. Probe su se neometano odvijale do pred samu premijeru, kada je ona iznenada od strane producenta (glavnog grada) otkazana. U zvaničnom saopštenju Sekretarijata koje je upućeno autorima, navedeno je da se rad na predstavi obustavlja. Po njihovom objašnjenju dva su razloga: reditelj nije ispunio tematske obaveze „određene ugovorom“ i sadržaj dramskog teksta se „ne smatra adekvatnim za ciljeve i vrijednosti koje Nalogodavac promoviše“. Svoj prostor im nije ponudila nijedna druga institucija kulture u Crnoj Gori. zavaljujući NVO Korifej, koja je preuzela „produkciju“ (i NVO Prazan prostor, u čijem je prostoru realizovana tzv. „generalna proba“ u prisustvu dvadesetak gledalaca) predstava je emitovana uživo na youtube kanalu Korifeja. Oni koji su je gledali, sa lakoćom su mogli shvatiti da je saopštenje Sekretarijata „obična predstava“, a da je Pakovićevo ostvarenje jedno subverzivno političko ostvarenje koje je doživjelo otvorenu cenzuru. Paković, međutim nije odolio da temu smjesti u aktuelni crnogorski dnevno-politički kontekst. Tako se u predstavi aktualizuje destruktivna uloga Srspke pravoslavne crkve, patrijarha Porfirija, mitoropolita Joanikija, ali i, što je izgleda najpoblematičnije, uloga aktuelnog predsjednika Crne Gore, Mila Đukanovića. Patrijarh i Predsjednik su zapravo glavni likovi koji su podvrgnunti kritici. Oni u predstavi prolaze kroz „strašni sud“ preispitivanja stečene moći i i privilegija, preko nevinih žrtava i „nesnađenih u tranziciji“ – snažno mu se odupirući.
Biljana RADOVIĆ
Tekst je dio projekta “Osvajanje slobode – kulturni korektiv od individualnog do kolektivnog čina” podržanog kroz program malih grantova. Program predstavlja dio nacionalnog projekta “Dijagnoza i terapija slobode izražavanja, govora mržnje i etničkih tenzija” koji je zajednička inicijativa Instituta za medije Crne Gore, Centra za demokratiju i ljudska prava CEDEM – i Portala Ul-info, usmjerena ka jačanju i zagovaranju slobode izražavanja, suzbijanju govora mržnje i smanjenju etničkih tenzija u Crnoj Gori. Projekat je finansiran od strane Evropske unije kroz Program Evropski instrument za demokratiju i ljudska prava za Crnu Goru 2020, EIDHR, a kofinansiran je od strane Ministarstva javne uprave Crne Gore. Sadržaj ovog teksta je isključivo odgovornost autora i ni u kom slučaju ne odražava stavove donatora.