Rep je, kao i hip hop u cjelini i dalje prilično mlad na prostorima Crne Gore, pa i širom onoga što zovemo regionom. Tokom posljednje tri decenije u našoj zemlji izgrađeno je nešto što je moguće nazvati rep scenom. Oslobađanje koje je hip-hop kultura donijela domaćim autorima, prvenstveno onim mlađe generacije, rijetka je pojava u našoj zemlji
Nevjerovatno zvuči podatak da je već prošlo pola stoljeća od začetka hip hopa. Kada je krajem ljeta 1973. u Zapadnom Bronksu DJ Kool Herc organizovao žurku za pamćenje na kojoj mu je, kako se prisjeća, publika iznova i iznova tražila da pušta brejkove, dijete imigranata sa Jamajke rođeno pod imenom Klajv Kembel sigurno nije ni sanjalo da će pokrenuti kulturu koja će u predstojećim decenijama osvojiti svijet i kupiti omladinu gradskih kvartova širom planete koji će se sa njom identifikovati. Ove godine na razne načine na Zapadu će biti obilježen 50. rođendan hip hopa, što je zgodna prilika da se osvrnemo na to kakvo je mjesto ova kultura zauzela u Crnoj Gori. U ovom tekstu bavićemo se samo jednim od četiri elementa hip hop kulture (repovanje, DJ-ing, brejkdens, grafiti), onim muzičkim, možda i najistaknutijim.
Rep je, kao i hip hop u cjelini i dalje prilično mlad na prostorima Crne Gore, pa i širom onoga što zovemo regionom. Tokom posljednje tri decenije u našoj zemlji izgrađeno je nešto što je moguće nazvati rep scenom, budući da je ovaj izraz do danas našao svoje predstavnike u svim krajevima, ali je kohezija među njegovim akterima uglavnom bila prilično slaba, izdanja i događaji do relativno skoro bili su više na nivou incidenta nego nekog organizovanog pokreta, mediji su izvještavali šturo i površno, a publika se edukovala više na sadržajima iz okruženja. Ipak, Crna Gora se može danas pohvaliti da je iznjedrila nekoliko imena koja su prepoznatljiva i širom prostora bivše Jugoslavije.
Oslobađanje koje je donijela hip-hop kultura domaćim autorima, prvenstveno onim mlađe generacije, rijetka je pojava u našoj zemlji. Otkrivanje ovog medija za umrežavanje i kanalisanje ogromne energije različitih aktera do danas je rezultiralo velikim brojem zvučnih zapisa koji obogaćuju domaće popkulturno nasleđe.
Recept za uspjeh – lokalni sleng i humor
Priča o crnogorskom repu mora početi sa Monteniggersima. Ako izuzmemo poigravanja sa ovim žanrom izvođača koji mu nominalno ne pripadaju kao što su Rambo Amadeus i Rade Rapido, prije Monteniggersa tokom 90-ih nisu zabilježene značajnije aktivnosti u domenu rep muzike. Kako je tokom svog zlatnog doba, u posljednjoj dekadi prošlog vijeka rep počeo da postiže globalnu popularnost, u tadašnjoj Jugoslaviji počeli su u tom periodu da se pojavljuju oni koji su ovu muziku željeli da “prevedu” kod nas, a Monteniggersi su bili jedini autentični predstavnici Crne Gore u tzv. prvom talasu jugoslovenskog repa. Ovaj trio odmah je postavio ljestvicu visoko i još uvijek slovi za najznačajniji crnogorski rep sastav. Grupa koja je počela sa radom još 1988. (tada pod imenom Brake Boys Cross) počela je tokom druge polovine 90-ih da privlači pažnju publike autentičnim crnogorskim žargonom i humorom, party pjesmama i šaljivim prepjevima hitova koji su dolazili sa druge strane okeana. Ova kombinacija – lokalni sleng, dijalekt i humor čak i kad se dotiču ozbiljnije teme – pokazaće se kao najbolji recept za uspjeh i u narednom periodu za izvođače koji će naslijediti Monteniggerse.
Slavni trio koji su činili Igor Lazić Niggor, Duško Nikolić Duka i Nebojša Saveljić Nebo ostavio je iza sebe samo dva studijska albuma prije nego što ga je niz tragičnih događaja zaustavio. Nedugo nakon izlaska debi albuma “Tajna Marenda” 1996. preminuo je tekstopisac Duško Nikolić koji je dugo bolovao od leukemije koja ga je i sprečavala da nastupa sa Nebom i Niggorom. Godinu po izlasku drugog izdanja “AllBoom” (1998) u saobraćajnoj nesreći je poginuo Nebo i to je označilo kraj Monteniggersa. Niggor, koji se i sam borio za život i uspio da pobijedi tumor hipofize, do danas je objavio još nekoliko rep pjesama, a uz to se bavio i elektronskom muzikom. Monteniggersi su ipak u kratkom periodu ostavili neizbrisiv trag , kao pojava koja plijeni pažnju i ne zaboravlja se lako, bilo da na sebi svojstven način repuju o likovima iz popularne serije “Đekna”, akcionom heroju Žan Klodu Van Damu, apokalipsi ili opijanju tekilom. U vrijeme kad su bili aktivni bili su poznata lica u svakom domu, iako su se u mnogim od tih domova sigurno pitali kakva je to uopšte muzika koju izvode. Svojim originalnim i zabavnim pristupom su premostili jaz do onih kojima je takav izraz bio stran i ostavili dva albuma krcata hitovima koji se i danas rado slušaju.
Ekspanzija i prvi mačići bačeni u vodu
Sa pokretanjem drugog talasa hip hopa u bivšoj državi početkom ovog milenijuma, prije svega na krilima perjanica tad tek osnovane prve hip hop etikete Bassivity (VIP, Marčelo, Shorty…), ali i drugih izvođača koji su sami krčili svoj put u isto vrijeme (Bad Copy, Juice…) i u Crnoj Gori, kulturološki zagledanoj prije svega, ka Beogradu, sve je više mladih ljudi dolazilo na ideju da bi se mogli izraziti uz pomoć tad još uvijek novog i ne naročito poznatog žanra koji od izvođača nije tražio ni neke posebne pjevačke sposobnosti ni skupocjene instrumente. Računari su polako postajali obavezan inventar svake kuće, softver za pravljenje muzike bio je sve dostupniji, samo je trebalo naći nekoga ko umije da se snalazi sa njim, uz ritam nasložiti rime i onda potražiti studio u kojem bi se sve moglo snimiti. Tako dolazi do ekspanzije repa u Crnoj Gori, pa se prije svega u Podgorici, ali i u drugim gradovima pojavljuje niz izvođača. To je do danas jedini period kada je glavni grad imao tako masovnu scenu i bio centar dešavanja kada je hip hop u pitanju. Rep žurke i ulična okupljanja i druženja ljubitelja hip hop kulture, gostovanja repera iz okruženja, pojavljivanje u medijima početkom 2000-ih bili su češći nego što će to biti slučaj do posljednjih nekoliko godina, a u tom periodu čak se desio i za današnje uslove nesvakidašnji projekat u okviru kojeg je Javni servis snimio spotove za tri podgoričke rep grupe (Identitet, Revolucija, Bunt) i redovno ih emitovao. Nešto prije tog projekta dogodio se logičan rezultat pomenute ekspanzije – prva kompilacija crnogorskog repa pod nazivom “Kamena rapsodija” (2005) za koju je zaslužan roker i osnivač tadašnjeg Radija Gorica Božo Bulatović koji je želio da mladima koji se bave repom pruži priliku da dođu do afirmacije, a publici da predstavi što se to novo dešava na domaćoj muzičkoj sceni.
Na srpskoj rep sceni u tom periodu dolazi do oštrog cijepanja između dvije struje doživljaja što bi rep trebalo da predstavlja. Na jednoj strani spektruma našlo se repovanje o provodu, muško-ženskim odnosima, uz povremeno podražavanje opštih mjesta američkog gengsta izraza. Sa druge strane, dosta pod uticajem rok ideologije, tražila se “poruka”, umjetnost, “bunt protiv sistema”, apstrakcija. Zabava nije dovoljna već se od repera zahtijevalo da iznese neke dublje uvide o životu i društvu čiji je dio. Prva grupa uživala je širu popularnost i veću prisutnost u medijima, druga je bila više poštovana među kritičarima, kulturnim intelektualcima i kod “urbane”, kako su voljeli da se nazivaju, publike. Rep publika ovu je podjelu doživjela kao podjelu na “komercijalu” i “andergraund” iako izvođači koji su pripadali drugom ešalonu nisu bili uvijek i nužno manje komercijalno uspješni i manje mejnstrim od ovih prvih. Ovakav doživljaj situacije preslikaće se i na crnogorsku scenu i prouzrokovati zatvorenost i dozu elitizma kod određenih krugova. Takođe će kod dobrog dijela publike proizvesti očekivanje da bi rep trebalo da bude “angažovan”, ali samo u smislu kritike društvenih pojava i vladajuće politike, bez razumijevanja da je rep uvijek najžešće zadirao u zonu političkog upravo onda kada se bavio zabranjenim vrstama provoda i drugim kulturnim praksama na koje sistem nije gledao blagonaklono.
Pjesme sa “Kamene rapsodije”, kao i druge iz tog perioda sa crnogorske rep scene, žestoko su varirale u kvalitetu i bile produkcijski anahrone u odnosu na ostvarenja iz okruženja, a do nešto šire publike i više medijskih nastupa stizale su one sa tematikom koju je bilo lakše svariti – zabava, žurka, šala, muško-ženski odnosi… U tom smislu najbolje je bila prihvaćena grupa Gold N’ Green, nešto manje Money i Nadzor koji su koketirali i sa gengsta repom. Oni su zvučno i tematski bili bliski onome što su u Srbiji predstavljali 187 i Gru. Sa druge strane bile su pomenute grupe kao što su Identitet, Revolucija, Bunt čiji je izraz bio poetičniji i apstraktniji i samim tim ograničen isključivo na onaj dio rep publike kojem je to bila preferenca, a koji je stasavao na izdanjima kao što su Marčelov “De facto” i Shortyeve “Umotvorine”. Utisak je da mediji, u kojima je život u Crnoj Gori – pogotovo na talasu euforije zbog sticanja nezavisnosti – izgledao dosta veselije i šarenije od sive realnosti koja se mogla vidjeti na ulicama, nisu bili naročito zainteresovani za “teške teme”. A ni publika. Možda je u pitanju i mentalitetska stvar, jer bi trebalo uzeti u obzir zapažanje jednog od najznačajnijih crnogorskih muzičkih novinara Željka Milovića da je za razliku od ostatka ex Yu republika i kad je rok istorija u pitanju Crna Gora uvijek gravitirala više ka laganijim i vedrijim uticajima iz Italije, nego onim mračnijim iz recimo Engleske.
Na početku 2000-ih djelovalo je da tek kreće ekspanzija hip hopa u Crnoj Gori, međutim cijela stvar se brzo ugasila. Kako nije bilo izdanja, nije bilo više ni povoda za nastupe i medijska gostovanja, a pjesme tada aktuelnih rep izvođača patile su od opštih mjesta i produkcijski kaskale za komšijama, što im je otežavalo da dođu do publike kojoj je uvijek bila dostupna muzika sa cijelog srpsko-hrvatskog govornog područja. U tom periodu najveću popularnost zabilježila je Out grupa, najviše zahvaljujući izboru tema koji im je garantovao medijsku zastupljenost, pa su se tako dugo vrtjele referendumska “Nezavisna” i pjesma posvećena najvećoj navijačkoj skupini u zemlji “Varvari”. Pjesma iz ovog perioda koja je vjerovatno bila najbliža autentičnosti lokalnog izraza koji se tražio, a i čini se najbolje izdržala test vremena bila je “Zabjelo efekat” od grupe Pro LG. Stihovi u kojima se vrlo eksplicitno proziva policija, opisuju odnosi sa ženama i pominju droge, što tada nije bio čest slučaj u crnogorskom repu, onemogućili su joj da se ikad ozbiljno zavrti na TV-u i radiju, ali je drugim putevima vremenom pronalazila put do publike.
Who See kao nosioci plamena
Uskoro je uslijedio period gotovo potpunog mrtvila na crnogorskoj rep sceni, gdje je tamu neaktivnosti rastjerivala samo jedna buktinja, ali ona koja je uz Monteniggerse najjače sijala na ovim prostorima. Veza sa emisijom “The Coming” – najznačajnijom, najdugovječnijom i u dužim periodima jedinom hip hop emisijom na crnogorskim radio talasima koju je sa saradnicima vodio jedan od ovdašnjih pionira te kulture DJ Mono – ispostaviće se kao ključna za grupu Who See. Bila je to centrala preko koje se bokeljski dvojac povezao sa crnogorskom publikom koju je oduševljavao fristajlovima uživo, što je tada bila vrlo rijetka praksa, ali je pomogla i da Who See stupi u kontakt sa kolegama iz Srbije, prije svega sa grupom Bad Copy. Rezultat je bio pojavljivanje na kompilaciji “Ulice vol. 1” (2003) Bassivity etikete i gostovanje na izdanju grupe 43zla “Sve same barabe” (2004), nastupi u Beogradu, što je uz debi album “Sviranje kupcu” i pjesme koje su tekstualno i produkcijski odskakale od ostalih izvođača brzo legitimisalo Dedu i Noyza kao najznačajniji rep sastav u Crnoj Gori.
Pored svih ranije pomenutih izvođača koji su ipak težili ka tome da zvuče kao kolege iz Srbije koje su najviše slušali, nakon Monteniggersa tek je Who See otvorio prostor za autentični crnogorski izraz, pjesmama u kojima je neobuzdano dominirao primorski dijalekt i bokeljski ulični sleng. Niko na ex Yu prostoru nije zvučao kao oni i sama ta činjenica bila je dovoljna da ih izdvoji. Na debi albumu su se uz klasične reprezent pjesme (“Rajm buk krcat”, “Bokeška brigada”) našle socijalne teme (“S kintom tanki”, “Tu smo đe smo”), pjesme koje su se bavile izraženim društvenim problemima u Crnoj Gori kao što su narkomanija (“Batina ti dat”), učestalost saobraćajnih nesreća (“Put pasat) i policijsko nasilje (“Stop policija”), ali i opisi ljubavnih iskustava na primorju (“Fešte ispod vešte”, “Ljubav na daljinu”) što će postati zaštitni znak grupe.
Who See je tako osvojio rep publiku u Crnoj Gori i šire, ali će pravi bum doživjeti tek sa drugim albumom koji će grupi otvoriti put do pozicije jednog od najprepoznatljivijih muzičkih sastava u zemlji. Zahvaljujući pamtljivom refrenu, plesnom ritmu, ali možda ponajviše jedinstvenom spotu snimljenom na Kubi koji je potpisao Zonjo iz The Books of Knjige, hit numera “Regeton Montenegro” napravila je od Dede i Noyza regionalnu senzaciju i zainteresovala i širu publiku koja se generalno nije zanimala za rep. Bila je to idealna uvertira za drugi album “Krš i drača”, a uz onaj recept Monteniggersa – lokalne teme i sleng, zabavan i humorističan pristup – hitovi kao što su “Nije preša”, “Šoferšajben”,”Koji sam ja meni kralj” donijeli su grupi popularnost kakvu ni približno nije uživao nijedan drugi rep sastav u zemlji. Uslijedili su nastupi po regionu, nagrade, saradnje sa pop muzičarima, a onda i za mnoge šokantna odluka Javnog servisa da upravo Who See predstavlja Crnu Goru ne Evroviziji. Crnogorski rep tako se kroz njih opet odomaćio u svakoj kući, a duo Bokelja je valjda znajući da se više ne obraća samo omladini koja visi na ulicama malo ublažio svoj izraz. Matrice nisu bile toliko tvrde, više se nije u gotovo svakoj pjesmi pominjala marihuana, umanjena je i doza ogorčenja zbog društvene situacije u zemlji koja se mogla osjetiti na “Sviranju kupcu”, pristup je generalno postao nešto veseliji. Te formule držaće se i na narednim izdanjima “Nemam ti kad” i “Pamidore”.
Rep se seli u Nikšić i Bar
U sjenci uspjeha koje je nizao Who See, centar događanja kad je u pitanju crnogorska rep scena preselio se u Nikšić i Bar. Hip hop kolektivi iz ova dva grada udružili su snage kroz organizaciju NaVamGa u pokušaju da ožive do tada već prilično učmalu scenu. Zajedničkim snagama iznjedrili su niz izdanja, što samostalnih, što kompilacija na kojima su okupljeni izvođači iz ova dva grada i još ponekog sa strane. Ovaj pokret karakterisala je nezavisnost – sami su u kućnim uslovima pravili muziku, snimali pjesme, objavljivali ih i organizovali događaje. Internet je počeo da zauzima sve značajniju ulogu u promociji muzike i komunikaciji generalno. Treba pomenuti da se i nešto ranije pojavio prvi crnogorski hip hop forum Rotacija koji nažalost u tih nekoliko godina koliko je trajao nije mogao puno toga da ponudi zbog tadašnje izdavačke neaktivnosti repera, pa je tako postao praktično isključivi kanal za oglašavanje nikšićko-barske ekipe koja je u njemu vidjela jedinu alternativu za medije generalno nezainteresovane za njihov izraz.
Sjećate se one podjele među reperima sa početka 2000-ih? Dok je ona prva grupa koja je gajila široj publici pristupačniji zvuk gotovo nestala sa radara (Gold N’ Green iznjedrio još nekoliko numera, a jedan spot će im se zavrtjeti i na regionalnom MTV kanalu), kolektiv NaVamGa pripadao je onoj drugoj. Predvođeni lokalnim liderima Psiho Mistikom (Nikšić) i Dvorskom Ludom (Bar), čija su solo izdanja utabala put za ostale, ova skupina izvođača pretežno je naginjala ka mračnijem i tvrđem zvuku i apstraktnijim tekstovima. Njihov rep bio je ezoteričan, ponekad za tadašnje prilike i avangardan i hermetičan, rep za repere prije svega i ljubitelje alternativnog zvuka, što im je limitiralo pristup medijskoj izloženosti i uopšte široj publici. Ovo nije naročito pogađalo članove NaVamGa kolektiva koji su sebe vidjeli kao buntovnike protiv sistema koji gotovo da nije davao prostor ničemu što nije spadalo u domen pop limunade ili makar bilo veselo i humorno. Najbolje prihvaćena izdanja bila su ona koja su potpisali Bacili (“Plan C” 2013.) i Joe Shua Kizz (“Barska mušica” 2011.). Sličan izraz gajila je i podgorička Bači Rimu Trupa koja je blisko sarađivala sa NaVamGa kolektivom.
Sivilo – preko Beograda do zvijezda
U međuvremenu neku drugačiju publiku počeo je polako da kupuje podgorički reper Sivilo. Ekranizovani singlovi “M.A.L.A.” i “Sam protiv svih” predstavili su repera koji je brižljvio gradio svoj imidž van tokova crnogorske scene, više po uzoru na beogradske kolege. Tvrdokorna crnogorska rep publika i izvođači zato ga na startu nisu naročito dobro prihvatili (sa njima će se kasnije obračunati kroz nekoliko pjesama), a Sivilo je kako to obično biva sa muzičarima sa ovih prostora birao okolni put – da prvo uspije u susjednoj Srbiji, pa onda da bude prihvaćen ovdje. Nije bilo sumnje da se radi o tehnički potkovanom MC-u koji je na ubjedljiv način iznosio svoje stihove i kojem nisu bile strane igre riječima, a tematika (od kritike društva preko muško-ženskih odnosa do slavljenja sebe kao nekoga ko je iznad onoga što je percipirao kao bolesti kritikovanog društva) i zvuk njegovih pjesama bili su dovoljno pitki da one dođu do onih kojima rep nije bio nužno omiljeni muzički izbor. Sivilov izraz zapravo nije bio toliko autentično crnogorski, koliko je bio blizak onome što je tada njegovala etiketa Bassivity, pa ne čudi što je postao jedan od njenih izvođača. To je u očima publike ojačalo njegov status kao repera na kojeg bi trebalo obratiti pažnju i pružilo mu priliku da se za njega čuje širom regiona. Debi “Tamna strana sreće” naišao je samo na pohvalne kritike. Sivilo nije donio ništa revolucionarno novo, ali je svoj zanat doveo do visokog nivoa i postao prepoznatljivo ime, najpoznatiji predstavnik crnogorske scene pored grupe Who See. Nastupao je na nekim od najznačajnijih festivala u regionu, osvajao top liste i objavio još jedan album i dva mikstejpa. Utisak je da njegova prisutnost u medijima i učestalost koncerata u Crnoj Gori nisu korespondirali sa popularnošću Sivilovih pjesama, dijelom zato što je više boravio u Beogradu, a dijelom možda zato što muzika podgoričkog repera nije bila za domaće medije toliko pristupačna kao ona grupe Who See.
Random se cijeni i na ulici i u intelektualnim krugovima
U Podgorici nije postojala rep zajednica kao u Nikšiću i Baru, ali su u glavnom gradu ipak počeli da se pojavljuju reperi koji bi zaintrigirali publiku. Random je na sceni bio prisutan još u godinama iza izlaska “Kamene rapsodije” sa par pjesama, bio je poznat i kao jedan od kvalitetnijih betlera na srpskim hip hop forumima, ali je njegov uzlet počeo prije desetak godina sa grupom Džej Džej Okoča. Od 2013. do 2016. grupa je bez mnogo pompe objavila nekoliko izdanja, od debitantskog EP-a “Niko nije spreman” do albuma “AB revolucija”. Pjesme koje je krasio autentičan spoj podgoričkog slenga, dovitljivih komentara na račun društvenih zbivanja, prepričavanja događaja iz kvarta u kojima su glavni junaci uglavnom bili lokalni dileri i prevaranti, gradske face, ali i estradne ličnosti, ređanje slika koje su crnogorski mediji pumpali u auditorijum prelomljenih kroz prizmu uličnog cinizma, polako su pronalazile put do najrazličitije publike. “Word to mouth” tehnikom muzika Okoče stizala je kako do klinaca sa ulice, tako i do intelektualaca, pa se pjesme Podgoričana budući previše brutalne za domaće medije nisu mogle čuti na radiju ili TV-u, ali se o njima pisalo u novinskim kolumnama.
Počeli su da se dešavaju i nastupi u Crnoj Gori i van, saradnje sa poznatim reperima, a regionalnu popularnost Randomu su donijeli rep betlovi. Organizacija Rap Skillz održavala je od 2014. regionalno takmičenje u rep betlu, gdje je Random u više navrata izlazio kao šampion. Snimci sa turnira objavljivani na YouTube servisu bili su sve gledaniji širom ex Yu prostora, pa su mnogi van Crne Gore na taj način čuli za podgoričkog repera kojeg je odlikovala izuzetna tehnička potkovanost i kompleksnost u slaganju rima, dok je sa druge strane on popularizovao ovu vrstu takmičenja među reperima u Crnoj Gori. Tako su betlove sa oduševljenjem pratili i oni kojima je hip hop kultura bila potpuno strana.
Izraz koji je ustanovio sa Okočom Random je do dijamantskog kvaliteta izbrusio na solo izdanjima, zaključno sa izuzetno hvaljenim prošlogodišnjim albumom “Eo viđi” i uz grupu Who See i Sivila postao najpopularniji reper u Crnoj Gori, a sve to bez spotova (na računajući par spotova Okoče), bez izdavača, sa minimalnim medijskim eksponiranjem i vrlo rijetkim nastupima u posljednjih pet godina.
Reprezent svih krajeva Crne Gore
Tokom 2010-ih počeli su da se pojavljuju novi rep izvođači na gotovo svim stranama Crne Gore. Uspjesi grupe Who See i Sivila, ekspanzija onlajn komunikacije i društvenih mreža koja je omogućila povezivanje sa rep zajednicama i nezavisnim etiketama koje su nicale van Crne Gore, te činjenica da su NaVamGa, Okoča i drugi pokazali da novim izvođačima suštinski nisu potrebne izdavačke kuće i tradicionalni mediji uticala je na prisutnost ovog izraza. Sjever zemlje uvijek je bio manje aktivan u odnosu na ostale, ali je još na “Kamenoj rapsodiji” bio zastupljen beranski sastav Brutal, a jedan od članova kolektiva NaVamGa bio je bjelopoljski reper Prefix koji je debi album “Budi se Prefix” objavio 2014. Iz Pljevalja dolazi jedan od crnogorskih trep pionira Bradr Hari, koji je više sarađivao sa srpskim reperima nego sa crnogorskim i uzdanica je tamošnjeg JetSet Recordsa. Mojkovčanin Stato jedan je od najvrijednijih repera u Crnoj Gori, sa gomilom izdanja koje je lansirao na sopstvenoj B2 etiketi, a pokrenuo je i festival hip hopa Centrum u svom gradu.
Nikšićanin Lucid objavio je EP “Žeđ bolesnika” 2020, grupa iz Herceg Novog Meštri o’ majka album “Iz meštrove škrabije” 2014, njihov sugrađanin Remety Beat je bio umiješan u više projekata, dok je podgoričko-cetinjski duo Story i Strašilo iznjedrio albume “Davanje po turinu” (2015) i “Predrag” (2016), da pomenemo samo neke od izvođača aktivnih u tom periodu. Story i Strašilo predstavili su se publici u regionu uspješnim nastupima u rijalitiju “Ja imam talenat”, ali je utisak da kasnije nisu kapitalizovali to koliko su mogli i još više proširili bazu slušalaca. Story je do danas objavio i album “Bez natege” i više singlova i pratećih ekranizacija u saradnji sa etiketom Monopol iz Republike Srpske.
Nakon Bara i Nikšića primat kada je u pitanju najveća koncentracija aktivnih repera preuzela je Budva, najviše zahvaljujući kolektivu Radio Katakomba pod čijim okriljem su niz šarenolikih izdanja objavili Necke, Dobbla, Most Wanted, Jollanda i drugi, a ova ekipa organizovala je i više hip hop događaja u svom gradu.
Nedostaje tačka okupljanja, ali su makar žene aktivnije
Internet jeste omogućio crnogorskim reperima bolju povezanost i lakše objavljivanje, ali je otežao promociju, pa je njihova muzika uglavnom dopirala do vrlo ograničenog broja ljudi. Danas kada je bitka za pažnju konzumenata sadržaja na internetu nikad intenzivnija, čini se da je crnogorskoj rep sceni potrebna bolja povezanost među akterima, ona koja ide dalje od virtuelne, kao i punktovi na kojima će se, u sajber ili realnom svijetu, okupljati ljubitelji hip hop kulture. Dok publika ne bude upućena na neki dominantan izvor koji će im servirati bar većinu značajnijih informacija, događaja i proizvoda, ostaje joj da luta tražeći YouTube kanale izvođača i etiketa. Prisutnost repera u medijima danas je veća nego ranije, ali je i dalje to vrlo površno i obično se radi o vijestima povodom nekog izdanja ili događaja, bez ikakve dublje analize dešavanja i sa izuzetno limitiranim razumijevanjem hip hop kulture. Najznačajnija hip hop radio emisija The Coming se više ne emituje, najveći i tada jedini hip hop festival Asfaltiranje se ugasio sredinom ’10-ih. Praktično niko se sistemski ne bavi temom razvoja hip hopa u Crnoj Gori. Tako je rep scena usitnjena, iscjepkana na gomilu mini univerzuma koji se rijetko dodiruju i samim tim nema šansu da proizvede značajnija kulturna pomjeranja. Hip hop u okruženju više nije egzotika, uveliko je ušao u mejnstrim, izvođači ovog žanra iz susjedstva već neko vrijeme osvajaju top liste, neki imaju milionske preglede na YouTubeu, redovno se pojavljuju u medijima i sarađuju sa poznatim muzičarima drugih žanrova. Budući da se obraćaju publici sa srpsko-hrvatskog govornog područja imaju značajan broj fanova i u Crnoj Gori. Crnogorski reperi ipak i dalje su endemska vrsta i još uvijek rijetko uspijevaju da se izbore za dio regionalnog kolača,
Najava pozitivnih promjena može biti to što Crna Gora trenutno ima dvije aktivne reperke. AV47, koja doduše živi i radi u Beogradu, već je sa nekoliko trep singlova skrenula pažnju na sebe, a nedavno se sa prvim pjesmama publici predstavila Sarah Tonin. Ovo može biti nagovještaj da će se više žena ohrabriti da “bači rimu”, jer smo prethodno imali samo dvije – čestog saradnika grupe Who See Labiju i Apro koja je bila dio NaVamGa kolektiva, ali ni jedna ni druga nažalost iza sebe nisu ostavile makar album.
Stefan STRUGAR
Tekst je dio projekta “Osvajanje slobode – kulturni korektiv od individualnog do kolektivnog čina” podržanog kroz program malih grantova. Program predstavlja dio nacionalnog projekta “Dijagnoza i terapija slobode izražavanja, govora mržnje i etničkih tenzija” koji je zajednička inicijativa Instituta za medije Crne Gore, Centra za demokratiju i ljudska prava CEDEM – i Portala Ul-info, usmjerena ka jačanju i zagovaranju slobode izražavanja, suzbijanju govora mržnje i smanjenju etničkih tenzija u Crnoj Gori. Projekat je finansiran od strane Evropske unije kroz Program Evropski instrument za demokratiju i ljudska prava za Crnu Goru 2020, EIDHR, a kofinansiran je od strane Ministarstva javne uprave Crne Gore. Sadržaj ovog teksta je isključivo odgovornost autora i ni u kom slučaju ne odražava stavove donatora.